Wetenschappelijk onderzoek

Onderzoeker Bart Wallet

Onderzoek doen is hem op het lijf geschreven. Bart Wallet (Amstelveen 1977) is historicus, gespecialiseerd in joodse geschiedenis, en verbonden aan de beide Amsterdamse universiteiten: bij de afdeling geschiedenis van de Vrije Universiteit en de afdeling Hebreeuws en joodse studies van de Universiteit van Amsterdam...

[Tekst gaat verder onder de foto]

... Bart heeft zijn sporen in de studie van de Nederlands-joodse geschiedenis ruimschoots verdiend: naast een dissertatie over Jiddische kronieken uit achttiende-eeuws Amsterdam, heeft hij tal van boeken gepubliceerd, waaronder: Nieuwe Nederlanders: de integratie van de joden in Nederland 1814-1851 (2007); Die ons heeft laten leven: de geschiedenis van de Joodse Gemeente Amsterdam [NIHS] van 1945 tot 2010 (2011); Zeeburg: geschiedenis van een joodse begraafplaats 1714-2014 (2014) en Canon van 700 jaar Joods Nederland (2015). Onderzoek, onderwijs, publiceren gaan bij Wallet hand in hand. Hij wil op een grondige en tegelijk toegankelijke manier het joodse verleden van Nederland openleggen en de relevantie daarvan laten zien voor onze huidige, veelkleurige samenleving.

Onderzoek

In de recente joodse geschiedenis is Amstelveen een bijzonder verhaal. Tot op de dag van vandaag is Amstelveen een van de zeldzame plaatsen in Nederland waar het aantal joden groeit en waar een divers, bloeiend joods leven is te vinden. Dit onderzoek wil de geschiedenis daarvan traceren. Hoe komt het dat Amstelveen zo’n trekpleister is geworden voor joden? En was het dat altijd al?

In het onderzoek wordt naar drie periodes gekeken. Allereerst de vooroorlogse fase, waar in de jaren 1930 een joodse gemeenschap in Amstelveen ontstaat die voor een belangrijk deel gestempeld wordt door joodse vluchtelingen uit Duitsland. Ten tweede, de periode van de Tweede Wereldoorlog. Wat was het lot van de joodse Amstelveners gedurende de Sjoa?

Verraad, collaboratie, maar ook verzet tekenen deze geschiedenis. Uit dit onderzoek komt een indringend beeld naar voren van deze donkere bladzijde uit het Amstelveense verleden. Ten derde, de naoorlogse periode, waarin voor velen onverwacht wederopbouw plaatsvindt en pioniers een nieuw, groeiend en bloeiend joods gemeenschapsleven opbouwen. Dit zou het ‘wonder van Amstelveen’ genoemd kunnen worden.

Ontvijanding van Duitse joden

Direct na de bevrijding werden alle Duitsers die in Nederland vertoefden tot vijand verklaard. Dat betekende dat hun bezittingen automatisch aan de staat vervielen. Dat werd als ‘oorlogsbuit’ gezien. Deze Nederlandse maatregel maakte geen onderscheid binnen de groep Duitse staatsburgers. Ook de Duitse joden vielen daarmee onder deze maatregel. Tijdens de oorlog werden zij vervolgd vanwege hun jood-zijn, na de oorlog werden zij tot vijand verklaard vanwege hun Duits-zijn. Dit betrof ook de Duits-joodse overlevenden uit Amstelveen.

Om toch weer de eigen beschikking te krijgen over bankrekeningen, roerend en onroerend goed, moest een ontvijandingsprocedure opgestart worden. In een uitgebreid proces moesten de Duitse joden aantonen dat zij niets hadden ondernomen tegen de Nederlandse staat, zich patriottisch hadden geuit en zelf slachtoffer van de nazi’s waren geweest. Alleen op die manier konden zij hun geld en goed terugkrijgen. In veel, maar niet alle gevallen lukte dat.

Per 1 januari 2018 zijn de dossiers over de ontvijanding vrijgegeven. Dat opent de mogelijkheid om de groep Duitse joden in Amstelveen nader te onderzoeken en na te gaan hoe hun ‘ontvijanding’ precies is verlopen. De eerste resultaten van het onderzoek laten daarbij al opmerkelijke resultaten zien.

Algemene Joodse Vereniging voor Amstelveen e.o.

Eind jaren 1950 werd door een aantal pioniers het initiatief genomen om nieuw joods leven op te bouwen. Bewust werd daarbij gekozen voor een algemene joodse vereniging, die daarmee openstond voor orthodoxe, liberale en seculiere joden. Het scala van activiteiten dat deze AJV organiseerde was al spoedig heel uitgebreid: toneelavonden, gala’s, joodse les voor de kinderen, synagogediensten voor de liefhebbers, joodse feesten, autorally’s en fietstochten. Voor veel joodse gezinnen werd de AJV een ankerpunt in hun bestaan en een middel om andere joden te ontmoeten.

Tijdens het onderzoek zijn bijzondere fotoalbums boven tafel gekomen waarin de opbloei van het joodse leven door middel van de AJV prachtig is vastgelegd. Deze foto’s, samen met de bijbehorende verhalen, documenteren op bijzondere wijze de fase van wederopbouw.

Zelfmoord

De bezetting van Nederland was voor de Amstelveense joden een grote schok. Zij realiseerden zich dat de nazi’s hun anti-joodse beleid nu ook in Nederland zouden doorvoeren. Vooral de Duits-joodse vluchtelingen koesterden wat dat betreft weinig illusies. Sommige joden waren zo wanhopig dat ze besloten hun lot in eigen hand te nemen.

De 18-jarige Julius Sussmann was een van hen. Hij was als enige uit het Duits-joodse gezin Sussmann in 1939 nog vanuit Chemnitz naar Amstelveen gevlucht. Bij de eveneens Duits-joodse familie Rosenthal aan het Catharina van Clevepark 26 kreeg hij een kamer. De wanhoop, angst en eenzaamheid werd hem echter te veel: op 13 augustus 1940 maakte hij een einde aan zijn leven. De Nederlandse politie stond erop dat mevrouw Rosenthal daarna netjes zijn distributiebescheiden zou komen inleveren.

Oproep

Iedereen die materiaal heeft dat een licht werpt op de joden in Amstelveen tussen 1930 en 1970 roepen we van harte op dit te delen. Wij zijn in het bijzonder op zoek naar het persoonlijke perspectief, bijvoorbeeld via dagboeken, brieven en foto’s. Hoe zag het dagelijkse leven er in de jaren 1930, 1940, 1950 en 1960 uit voor joden in Amstelveen? In welke maatschappelijke organisaties, politieke partijen, sportclubs en verenigingen waren ze actief?

Zowel informatie over de vooroorlogse periode, de oorlog, als de fase van wederopbouw is van harte welkom. Graag zouden we meer te weten komen over discriminatie en deportatie van de Amstelveense joden, over verzet en collaboratie, vlucht en onderduik. Evenzo over integratie, maatschappelijke participatie, het joodse leven rond de synagogen, joodse les en de Algemene Joodse Vereniging voor Amstelveen e.o.

Klik hier om contact op te nemen.